Zeki Velidi Togan

Zeki Velidi Togan, 10 Aralık 1890 tarihinde Başkurt ilinde İsterlitamak’a bağlı Küzen köyünde doğdu. Daha ilk medrese tahsilini yaparken bir yandan da özel Rusça dersleri alıyordu. Hoca olan annesinden Farsça öğrenmeyi de ihmal etmiyordu. 1902 senesinde orta tahsil için Ütek’e bulunan dayısı Habib Neccar’ın medresesine gitti. Buradaki öğrenimi sırasında Arapça dersler alarak dil bilgisini geliştirdi.

1908’de köyünden kaçarak Kazan’a gelip burada özel dersler aldı. Bu arada Katanov ve Aşmarin gibi bilginlerle tanıştı. 1909 senesinde mezun olduğu Kasımiye medresesine “Türk Tarihi ve Arap Edebiyatı Tarihi Muallimi” oldu. 4 sene süren bu öğretmenliği sırasında 1911 sonlarında yayınladığı “Türk ve Tatar Tarihi” isimli kitabı sayesinde meşhur olmaya başladı. Bu eserin iyi akustikleri sayesinde Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti’ne Aza seçildi.

1913’te Fergane’ye, 1914’te Buğuya’ya araştırmalar yapmak için gönderildi. Bu seyahat neticelerine ait hazırlamış olduğu raporlar başta Petersburg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayınlandı. Bu arada Prof. Katanov’un şimdi İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü’nün temel nüvesini teşkil edecek olan kitaplarının Türkiye’ye gönderilmesine vesile oldu. Daha sonra Rus Millet Meclisi Duma’da Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak bulunmak üzere Petersburg’a gitti. Bilimsel çalışmalarına siyasî çalışmalarını da eklemiş oluyordu.

Bu sırada Bolşevik ihtilâli patlak verince o da Türklerin vaziyetinin düzelmesi için gayrete girişti. Bolşevik İhtilâli’nden 22 gün sonra 29 Kasım 1917’de Başkurt ilinin muhtariyeti ilan edildi. Örenburg’u 18 Şubat 1918’de işgal eden Sovyetler onu hapsettilerse de 7 Haziran’da hapisten kaçtı. Başkurt hükümeti kurulduğunda Togan, Harbiye Nazırı oldu. Bundan sonra Lenin, Stalin ve Troçki ile kezlerce görüştü fakat pozitif netice alamayınca Türkistan’a çekilip orada gayrete karar verdi.

1920-23 senelerinde Türkistan’da amansız bir gayrete girişti ise de galibiyetli olamadı. Basmacı Hareketi’nin içinde bulundu. Türkistan Millî Birliği’nin kurucusu ve ilk başkanıdır. Paris, Londra ve Berlin’deki bir çok Orta-Asya tarihçisi onunla çalışmak istemesine karşın, devrin Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi, Fuat Köprülü, Rıza Nur, Yusuf Akçura‘nın istekleri sayesinde Türkiye’den davet aldı. 20 Mayıs 1925’te geldiği Türkiye’de Maarif Vekâleti Telif ve Çeviri Encümeni’ne tayin edilmiştir. O zamanki Ankara’nın kitap açısından yetersiz olması suratından kendi isteği ile İstanbul Darülfünun’u Türk Tarihi Müderris Muavinliği’ne tayin edildi.

Bundan sonra İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı çalışmalarına başladı. Fakat, 1932’de I. Türk Tarih Kongresi’nde tıp hekimi Reşit Galip’in sunduğu Orta Asya’da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu mevzusu hakkındaki tebliğini eleştirince, Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu. Kendisine takınılan bu makûs tavır üzerine ülkeyi terk etme kararını verdi. 8 Temmuz 1932’de istifa ederek Viyana’ya gitti. 1935’te hekime çalışmalarını bitirdikten sonra Bonn Üniversitesi’nde, 1938’de Göttingen Üniversitesi’nde ders verdi. 1939’da Millî Eğitim Bakanı’nın daveti üzerine tekerrür Türkiye’ye geldi. İstanbul Üniversitesi’nde Umumî Türk Tarihi Kürsüsü’nü kurdu.

İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına Gerçek Türkiye’de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık kabahatinden hapsedilip duruşma edildi. 10 sene mapusa mahkum edildiyse de Askerî Duruşma kararı bozdu ve Togan salıverilme etti. 1948’de Güncelden döndüğü üniversitedeki görevine vefatına kadar devam etti. 1951’de İstanbul’da bir araya gelen XXI. Müsteşrikler Kongresi’ne Başkanlık etti. Bu onun bilimsel alandaki şöhretini çok daha artırdı.

Zeki Velidi Togan, 26 Temmuz 1970’te İstanbul‘da ölüm etti.